جعل
سوسن مولوی - کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم شناسی
آیا می دانید عناصر تشکیل دهنده ی جرم جعل چیست؟ عنصر قانونی جرم جعل کدام است؟ مجازات قانونی جرم جعل چیست؟ آیا تمایل دارید نسبت به جرم جعل اطلاعاتی کسب نمایید؟ آیا می دانید جرم جعل و جرم استفاده از سند مجعول، دو عنوان جداگانه، حتی برای جاعل نیز می باشد؟
کلمه جعل در لغت به معنای دگرگون کردن، آفریدن، منقلب کردن، ایجاد کردن و ساختن آورده شده است. در هر جامعه ای استحکام روابط فی ما بین اشخاص زمانی مشخص می گردد که اصالت و صحت نوشته هایی که برای اهداف خاصی مورد استفاده قرار می گیرد قابلیت این را داشته باشد که بدون تشدد خاطر و دغدغه مورد انتقال و استفاده قرار بگیرد، از این رو است که دولت ها همیشه برای اعتبار بخشیدن به اهدافی که ذکر گردید دست به اقداماتی می زنند تا به وسیله آن برای افراد جامعه این اطمینان خاطر را فراهم آورند که بدون نگرانی نسبت به شکوفایی اقتصاد و روابط روزمره از جمله داد و ستد و معاملات خود اقدام نمایند بدون اینکه نسبت به اسنادی که در اختیار آنهاست و بین آنها رد و بدل می گردد کمتری شبه ای داشته و نگرانی نیز نسبت به جعلی بودن آنها نداشته باشند.
در جرم جعل با عنایت به اینکه در بسیاری از موارد موجب بردن مال می شود می توان گفت از جمله جرائم علیه آسایش عمومی است و اینکه جرم جعل را در یک تقسیم بندی می توان به جعل مادی و جعل معنوی معرفی نمود هرچند جرم جعل به جرم کلاهبرداری بسیار نزدیک است و در فقه و آیات قرآن نیز عباراتی همچون «اکل مال بباطل» یا منع تقلب و تدلیس، به کرّات مورد اشاره قرار گرفته است.
برای تحقق هر جرمی سه عنصر باید وجود داشته باشد تا آن جرم محقّق گردد که عبارتند از:
1- عنصر قانونی
2- عنصر مادی
3- عنصر معنوی
ماده 523 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات مصوب 1375 عنصر قانونی جرم جعل می باشد که در تعریف جرم جعل مقرّر می دارد: «جعل و تزویر عبارتند از ساختن نوشته یا سند یا ساختن مهر یا امضای اشخاص رسمی یا غیر رسمی، خراشیدن یا تراشیدن یا قلم بردن یا الحاق یا محو یا اثبات یا سیاه کردن یا تقدیم یا تأخیر تاریخ سند نسبت به تاریخ حقیقی یا الصاق نوشته ای به نوشته دیگر، یا به کار بردن مهر دیگری بدون اجازه صاحب آن و نظایر اینها به قصد تقلب».
بدیهی است از نظر کیفری انجام امور فوق می بایست به قصد تقلب انجام پذیرد تا مشمول تعریف جرم جعل شود. نکته دیگر این که موارد فوق الاشاره جنبه ی حصری نداشته بلکه تمثیلی می باشند.
قانونگذار بزه جعل را به دو نوع تقسیم نموده است:
1- جعل مادی
2- جعل معنوی.
جعل مادی آن است که در نوشته ای یا سند و غیره... خدشه ای وارد شود و جعل معنوی یا مفادی آن است که: حقیقت در نوشته ای، توسط نگارنده که صلاحیت دارد تحریف شود و مطالب منتسب به گونه ای دیگر به رشته تحریر در آورد.
نکته مهم در خصوص جرم جعل این است که عمل فیزیکی در جرم جعل مادی همواره به شکل فعل مثبت است و در جعل مادی می تواند به صورت ترک فعل نیز صورت بگیرد. در جرم جعل، ضرر بالقوه، برای تحقق این جرم ضروری است.
جرم جعل از جمله جرائم مادی صرف نیست و نیازمند عنصر روانی است. سوء نیت یکی از ارکان تشکیل دهنده ی جرائم می باشد و مهمتر از آن عمد در رفتار فیزیکی یعنی با علم به جعل و تزویر مورد استفاده قرار دادن است. معذلک سوء نیت عام در جرم جعل عبارت است از قصد تغییر دادن یا قصد ساختن، الحاق یا خواشیدن و... است.
سوء نیت خاص در جرم جعل عبارت است از قصد اغفال و فریب دادن دیگری نسبت به قبول مدرک، سند و یا نوشته ای جعلی به جای اصول آن اسناد، علیهذا علی الاصول قصد انتفاع برای شخص جاعل یا برای اشخاص ثالث ضرورتی نداشته و همین که جاعل قصد ایراد ضرر (اعم از مادی یا معنوی) به قربانی را داشته باشد، صرفنظر از اینکه آیا قصد مرتکب جرم محقق گردیده است یا خیر، کفایت می نماید. به عبارتی دقیق تر، انگیزه و غرض در مسئولیت کیفری جاعل موثر نمی باشد. قصد اضرار به غیر و علم به موضوع «علم به جعلی بودن سند مورد استفاده» که در این خصوص و موارد دیگر این عناصر باعث فقدان بزه انتسابی است.
آراء دیوان عالی کشور و نظریات مشورتی اداره کل امور حقوقی قوه قضائیه در خصوص جرم جعل :
1- رأی شماره 8118-233 مورخ 31/01/1326 هیأت عمومی دیوان عالی کشور: «جعل و تزویر که مطابق.... عبارت است از ساختن نوشته یا سند یا چیز دیگر بر خلاف حقیقت در صورتی محقق می شود که شبیه سازی رعایت شده و مشابهتی موجود باشد... نوشته عادی که شبیه سازی در آن رعایت نشده عنوان ساختن نوشته یا سند بر آن صادق نیست، جعل در صورتی حادث می گردد که بر روی یک سند یا نوشته ای اصیل و معتبر واقع شود و نه بر روی یک مدرک غیر معتبر»
2- رأی شماره 2574 مورخ 25/08/1319 شعبه پنجم دیوان عالی کشور: «چنانچه در ورقه مصالحه نامه ساختگی (سند عادی) ادعای جعل مهر، امضاء یا اثر انگشت کسی شده باشد که وجود خارجی ندارد، مورد جعل محسوب نمی شود زیرا چنین ورقه ای سندیت نداشته و قابلیت ایراد ضرر به منتسب الیه را ندارد»
3- رأی شماره 292 مورخ 31/01/1320 شعبه دوم دیوان عالی کشور: «سوء نیت از عناصر لازمه ی جرم جعل به شمار می رود»
4- نظریه مشورتی شماره 816/7 مورخ 20/02/1372 اداره حقوقی قوه قضاییه که مقرر می دارد: «عنصر معنوی جعل همیشه سوء استفاده از سند مجعول است»
با توجه به تعاریف فوق الاشاره و مواد فوق الذکر آنچه مشخص می گردد اینکه جرم جعل و استفاده از سند مجعول دو عنوان مجرمانه ی مجزّی از یکدیگر حتی در مورد خود جاعل نیز می باشد، نتیجتاً اینکه پرونده های کیفری از ظرافت های خاصی برخوردار است که می بایست به وکلا و مشاورین حقوقی متخصّص در زمینه ی جرم جعل مراجعه نمود.
برای احراز مسئولیت کیفری در هر جرم علاوه بر عنصر مادی و عنصر قانونی، شخص باید دارای سوء رفتار و عنصر روانی نیز باشد. جرم جعل از آن دسته از جرایمی است که به صرف عنصر مادی واقع نمی گردد و نیاز به سوء قصد نیز دارد و بدون احراز عنصر روانی در جرم جعل، نمی‌توان شخصی را برای انجام عملی بدون قصد و یا بدون علم نسبت به این عنوان کیفری مورد مجازات قرار داد. «سؤء نیت از عناصر لازمه ی جرم جعل به شمار می‌رود»
وکلا، کارشناسان ارشد و مشاورین مؤسسه حقوقی و داوری بین المللی طلیعه عدالت و مهر پارسیان همکار مؤسسهMIE با بهره گیری از تجربیات وکلا و حقوقدانان خوشنام و متخصّص در امور کیفری، آماده ی ارائه ی خدمات تخصّصی در کلیه ی دعاوی کیفری من جمله دعاوی مرتبط به جرایم جعل، جعل رایانه ای و استفاده از سند مجعول می باشد.